مجازات

تعاریف و مفاهیم

قبل از ورود به بحث، لازم است که به مفاهیم مجازات، خصوصیات و اهداف آن، حبس و تاریخچه آن پرداخته شود، زیرا ورود به بحث قبل از توضیح واژه های کلیدی، موجب شائبه هایی خواهد شد که هر خواننده را از لذت پی بردن به عمق مطالب، باز می دارد. ما برای جلو گیری از بروز این اشکال در فهم مطالب ابتدا واژه ها را تعریف و تشریح می کنیم، سپس وارد مباحث اصلی می شویم.

2-1- مفهوم مجازات

2-1-1- تعریف مجازات

کیفر در فرهنگهای فارسی به جزا، مکافات و مجازات قانونی معنی شده است، کیفر دادن به معنی جزای عمل کسی را به وی دادن است (معین، 1371: 3154). ولی از نظر قضایی مجازات عبارت است از مشقتی که مقنن به مجرم تحمیل می کند.» (جعفری لنگرودی، 1377: 615).

در اصطلاح لاتین Punishment به معنی اعمال هر نوع مجازات به وسیله مقام صلاحیتدار قانونی یا به حکم دادگاه آمده است (Martin, 1998: 371).

تعریفهای متعددی از سوی حقوقدانان کیفری و جرم شناسان در مورد مجازات، ارائه شده است. برخی اهداف مجازات را ضمن تعريف آورده و گفته اند:

مجازات، مشقتی است که هیأت جامعه به سه منظور مهم بر مجرم تحمیل می کنند... تلافی و قصاص جامعه ... اصلاح و تصفیه اخلاقی مجرم ۱۰۰

مصونیت جامعه از اضرار جرم (سمیعی، 1325: 124).

برخی دیگر خصوصیات مجازات را در تعریف آن آورده اند و نوشته اند:

مجازات به معنای پاداشی نکوهش کننده، رنج آور و ترساننده است که در مقابل افعال یا ترک افعالی ایجاد شده، تا مرتکب با مرتکبین آن اعمال را تنبیه کنند (نوربها، 1378: 51).

آقای پیکا در مورد تبیین مجازات می نویسد:

سابقه مجازات بسیار بیشتر از مطالعات جرم شناختی است از اینجا نتیجه می شود که نقش انتقام، تنبیه و مکافات (پاداش) اخلاقی حقوق کیفری هنوز به عنوان عامل اصلی و اساسی باقی مانده است در عین حال که سیاستهای جنایی گوناگون وجود دارد» (پیکا، 1370: 42).

بالاخره گروهی دیگر سعی کرده اند که با افزودن عناصر دیگر، تعریف زیر را ارائه دهند که به نظر می رسد کاملترین تعریف ارائه شده از مجازات در حقوق عرفی باشد:

مجازات، جزایی است که قانون آن را مقرر نموده و قاضی آن را علیه کسی که مسوولیتش نسبت به ارتکاب یکی از جرایم مذکور در قانون، اثبات شده واقع می نماید، تا شخص متهم یا مال یا آبرویش را مورد آسیب قرار دهد» (محمدزکی، بی تا: 370).

فقها عموما تعریفی از مجازات ارائه نداده اند، اما برخی از حقوقدانان اسلامی مجازات را این گونه تعریف کرده اند.

کیفر، جزایی است که به خاطر مصالح جامعه، عليه معصیت امر شارع مقرر گردیده است» (عوده، 1405: 609).

به نظر می رسد این تعریف، التقاطی بوده و مبنای آن (به خاطر مصالح جامعه) از تعریف های ارائه شده از سوی برخی حقوقدانان عرفي گرفته شده، ولی برای این که رنگ و بوی اسلامی بگیرد (عليه معصیت امر شارع) به آن افزوده گردیده، حال آن که همه مجازاتهای اسلامی فقط به خاطر (مصالح جامعه) وضع نشده، بلکه در برخی موارد (مانند استمناء) در وهله اول مصالح خود فرد مورد نظر بوده است (قپاچی، 1372: 6).

2-1-2- خصوصیات مجازات

صفات اساسی مجازات مستقیما ناشی از وظایف آن است. بدون تردید به حسب تأكيد قانونگذار در خصوص صفتهای خاص، مجازاتها فرقهای مختلفی خواهند داشت، ولی اصولا هر مجازات، طبیعت، زجر دهنده، رسوا کننده، تعیین شده و قطعی است (استفانی و همکاران، 1377: 604).

حقوقدانان برای مجازاتها صفات و ویژگی هایی بر شمرده اند. در ادامه بحث این خصوصیات را مورد مطالعه قرار می دهیم.

مجازاتها ذاتا آزار دهنده و آسیب رساننده هستند و مجرم باید با تحمل آنها درد و ناراحتی حاصل از انجام جرم را بپذیرد. چنانکه گفته اند:

آزار صدمه ای است که متوجه حقی از حقوق مجرم نظير حق حیات، حق آزادی، حقوق مالی و حیثیت او می شود. آزار مجرم را نباید به عنوان هدف و غایت پذیرفت، بلکه آزار و رنجی که مجرم در نتیجه ارتکاب جرم می برد، وسیله ای است که برای نیل به هدفهای عالی دفاع اجتماعی، اجرای عدالت و اصلاح مجرم (باهری، 1380: 366)

مجازات موجب کسر حیثیت و اعتبار مجرم و خانواده او در جامعه می شود بطوری که مجبورند ارتکاب جرم و تحمل مجازات را از دیگران مخفی کنند و این خصیصه خود عاملی برای جلوگیری از وقوع جرم است (افراسیابی، 1376: 71).

سلامت عمومی یکی از عواملی است که سیاست کیفری باید به آن توجه کند. طبیعی و بهتر است که افکار عمومی با قانونگذار که اعمال را جرم می دانند. و مجازات تعیین می کند هماهنگ باشد یک عکس العمل داخلی مداوم از یکی به دیگری تولید می شود، و صفت رسوا کننده به عنوان مجازات صحیح یک تقصیر باید برای مجازات حفظ شود. این صفت نشان می دهد که رفتار خود نه تنها تأسف آور بلکه از نظر اجتماعی قابل ملامت است. مع هذا این سرزنش رسمی که به طور منطقی، ذاتی مفهوم مجازات است، نباید غير متناسب باشد و نباید مانع رسیدن مفهوم مجازات به هدفش باشد که تطبيق مجدد مجرم با جامعه است (استفانی و همکاران، 1377: 606).

اجرای مجازات، محكوم عليه را در میان مردم انگشت نما می سازد، داغ محکومیت اعتبار و حیثیت اجتماعی او را می زداید و با داشتن پیشینه محکومیت جامعه عموما از اعطای مزایای اجتماعی نظیر کار و حرفه ای که زندانی احتمالا در طول مدت محکومیت فراگرفته دریغ می ورزند.

مقررات ناظر بر اعاده حیثیت بزهکاران به این دلیل در قوانین کیفری وضع شده اند که از شدت آثار محکومیتها و تبعات آن بکاهند تا بزهکاران بار دیگر بتوانند مناسبات اجتماعی خود را با جامعه استحکام بخشند» (اردبیلی، 1389: 132).

خصیصه قطعیت مجازات به این معنی است که به محض این که حکم صادره قطعی شد این حکم دارای اعتبار امر مختومه است و مجازات از نظر قضایی غیر قابل تغییر است.»

به عبارت دیگر، حکم محکومیت اعتبار امر مختومه را پیدا می کنند و جز در موارد اعاده دادرسی یعنی رفع اشتباه های موضوعی قابل ابطال نیست، ولی بعضی موجبات سقوط مجازات، ویژگی قطعی بودن آن را سست و متزلزل نموده است و این امر جز آن مواردی است که بنابر بر تصمیم دادگاه مجازات قطعی تقلیل می یابد».

2-1-3- اهداف مجازات

تعیین اهداف مجازات، راه منطقی تجویز و توجیه اجرای آن برای افکار عمومی است. دلیل این امر آن است مجازات ذات متضمن آزار بوده و نوعی بدی و ایذاء و محرومیت از یکی از حقوق عمده اجتماعی است. لذا في نفسه و به خودی خود امری مجاز نبوده و صرفا با توجه به اهداف اجتماعی آن مشروعیت خواهد یافت.

دلیل دیگر ضرورت بحث از اهداف مجازات این است که وضع احکام و مقررات صحیح مجازات، بدون توجه به اهداف آن ممکن نبوده و قوانینی که بدون توجه به این اهداف وضع گردیده در معرض خطر انحراف قرار دارند.

حقوقدانان عمدتا اهداف مجازات را به سه دسته تقسیم بندی کرده اند:

 الف ترساندن (ارعاب)

ب سزادادن (مکافات)

پ بازسازگاری (اصلاح) آقای دکتر نوربها اهداف مجازات را در دو دسته تقسیم بندی کرده اند:

 الف (هدف عینی اصلاح و تربیت بزهکار)

ب هدف ذهنی (اجرای عدالت) دکتر کلانتری در این زمینه می نویسند

مجازات یک هدف غائی و نهایی دارد و چند هدف آنی، هدف نهایی و غایی مجازاتها حمایت از جامعه است و اهداف آني آن از جمله اصلاح مجرم، ترهيب مجرم، ترهيب عام، رضایت مجني عليه ... را در پی دارد.

یکی از دلایلی که هر قانونگذار در انتخاب مجاز انها به نوع و شدت و ضعف آن توجه دارد، ایجاد رعب و هراس در مردم است. همین ویژگی راهنمای قانونگذار در تشدید اعمالی است که بیشترین اختلال را در نظام اجتماعی پدید می آورد و مایه تشویش اذهان عمومی است» (اردبیلی، 1389: 128).

آقای برنار بولک در این خصوص می نویسد: هدف ارعاب در کهن ترین دوران حاکم بوده است، اگر چه کارایی واقعی ارعاب انگیزی جمعی توسط بسیاری از متخصصان بنام مورد تردید واقع شده است، لكن امروزه نیز گهگاهی تجلی می کند (بولک، 1372: 123).

هدف ارعاب از طریق منع مجرم از ارتکاب مجدد جرم که پیشگیری خصوصی نامیده می شود و نیز منع دیگران از ارتکاب جرم که (پیشگیری عمومی) نامیده می شود صورت می گیرد.

نویسندگان حقوق کیفری و جرم شناسی، هدف اخلاقی را نیز از اهداف مجازات برشمرده اند. زیرا به عقیده آنان مجازات، قبل از هر چیز، پاداش و عقوبتی است که جامعه به شخص مجرم به علت تقصیری که مرتکب شده، تحمیل می نماید (محسنی، 1375: 37).

«امروزه هر چه جنبه ضد اخلاقی جرم بیشتر و مسوولیت کیفری مجرم زیادتر باشد مجازات تعیین شده، شدیدتر است» (صانعی، 1376: 131).

اهداف جزئی تر هدف اخلاقی به این شرح می باشند: تحقق عدالت، ارضاء افکار عمومی، جلب رضایت مجنی علیه و اصلاح و اجتماعی کردن مجرم.

2-2- تعريف و تاريخچه مجازات حبس

مجازات حبس که امروزه معمول ترین وسیله مجازات است از دیر گاه مورد استفاده بشر بوده است. بقول یکی از مورخین بمجرد آنکه بشر فرا گرفت که با سنگ «مثل مصر» بابا آجر «مثل بین النهرین» ساختمان کند و سلاطین قلاع با برج و بارو و بارونهای بزرگ، قصرهای ساخته شده بر فراز پرتگاهها را مالک شدند، سلول و سیاه چال هم باید در ارگ ها بوجود آمده باشند.

مخالفت شدید اندیشمندان با مجازات های بدنی که پس از انقلاب فرانسه توسعه یافت - و طرفداری آنان از فكر «اصلاح مجرمین» که بخصوص با پیا۔ ایش جنبش دفاع اجتماعی به اوج خود رسید موجب گردید مجازات حبس که از طرفی فاقد جنبه بدنی بود و از طرف دیگر مناسب ترین شیوه برای اصلاح مجرمین تشخیص داده شد، جایگاه ویژه ای بین مجازاتها پیدا کرده و به عنوان مهمترین وسیله دفاع اجتماعی کشورهای مختلف دنیا به کار گرفته شود.

در زیر به تعریف مجازات حبس و اقسام آن و تاریخچه و روشهای اداره زندان و مجازات حبس و مکاتب کیفری خواهیم پرداخت.

2-2-1- تعریف مجازات حبس

 در اصطلاح عربی حبس به معنای مجازات، معادل سجن است. السجن: زندان جمع سجون. سجن سجنه - سجنا زندانش کردند، (السجان) زندانیان، صاحب زندان» (حر، 1373: 1172).

 در اصطلاح لاتین custodial sentence, in prisonment, prison به معنی کیفر حبس آمده است

می توان در تعریف مجازات حبس گفت: «سلب آزادی از انسان به موجب قانون و از طریق مقامات صلاحیتدار که به منظور اعاده نظم و امنیت اجتماعی صورت می گیرد» (ناصر زاده، 1375 :95).

حبس با زندان، یکی از متداول ترین مجازاتها در جهان معاصر است. مجازات حبس یکی از مجازاتهای سالب آزادی است. زندان، مجازاتی است که اغلب در جرایم تعزیری و یا مستوجب بازدارنده مورد استفاده قرار می گیرد و بر حسب نوع جرم، حبس ممكن است دانم، غیر دائم یا موقت باشد.

زندان، محلی است که در آن جا متهمان و محکومان باقرار یا حکم کتبی مقام صلاحیتدار قانونی موقتا یا برای مدت معینی یا به طور دائم نگهداری می شوند (مدنی کرمانی، 1376: 92).

ماده سه آیین نامه اجرایی سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور (۱۳۸۰) زندان را چنین تعریف می کند: «زندان، محلی است که در آن محکومان قطعی با معرفی مقامات ذیصلاح قضایی و قانونی برای مدت معین یا به طور دائم به منظور اصلاح و تربیت و تحمل کیفر نگهداری می شود» (یعقوبی، 1380: 24).

2-2-2- جایگاه مجازات حبس در شریعت اسلام

2-2-2-1-  مجازات حبس از ديدگاه قرآن کریم

 مفهوم کلمه زندان تحت عنوان يسجن، أمسک، وقف در آیات متعدد قرآن کریم ذکر شده است.» با وجود این «زندان به عنوان نهاد ضروری و وسیله ای برای برخورد با مجرمان و به انزوا کشانیدن آنان شناخته نشده است. آنچه از آیات قرآنی استنباط می شود، این است که قرآن کریم عمل مستبدان و طاغوتهای زمان را در استفاده فراوان از زندان تقبیح کرده و زندانی کردن مصلحان را نکوهش کرده است».

در آیه ۳۳ سوره مائده، در مقام بیان یکی از مجازاتهای محارب، «تبعید» آمده است:

سزای کسانی که علیه خدا و پیامبران او می جنگند و در زمین به فساد می کوشند این است که کشته شوند با به دار آویخته شوند با دست و پای آنان در خلاف جهت یکدیگر، بریده شود یا از سرزمین خود تبعید گردند، این کیفر برای رسوا ساختن آنها در این دنیاست و در آخرت دچار عذاب شدید خواهند شد.

در تفسير او ينفوا من الأرض، دو قول متفاوت ابراز شده است ۱۰- تبعید به شهر دیگر به مدت حداکثر یک سال که در ظاهر مشهور فقیهان نیز بر همین فتواست،

۲- این که مراد از آن، زندانی کردن محارب است تا این که توبه کند یا فوت شود. قائلان به این قول چنین مجازاتی را در مورد محاربی جایز می دانند که هر چند با اقدام خود نظم جامعه اسلامی را | مختل کرده اما مبادرت به قتل کسی نکرده است.

قول به حبس، همان گونه که گفته شد، خلاف مشهور فقیهان امامیه است و ظاهرة قولی ضعیف به نظر می رسد».

در آیه ۱۰ از سوره نساء حبس در منزل طی شرایطی به عنوان مجازات زن زانیه در نظر گرفته شده است:

و علیه همسرانتان، آنها که مرتکب زنا می شوند، چهار شاهد مرد از بین خودتان برای گواهی دعوت کنید پس اگر شهادت دادند، آن زن را در خانه محبوس سازید تا مرگش فرا رسد با خداوند راهی و چاره ای برای او مقرر فرماید». ولی ظاهرا حبس در منزل پیش از ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان وجود داشته و بنابراین، باید آن را جزو احکام امضایی اسلام تلقی کنیم که طبق استنباط مشهور فقیهان امامیه، با نزول آیه ۲ سوره نور نسخ شده است».

در نتیجه، در قرآن کریم و از دیدگاه فقیهان اماميه، زندان به عنوان یک مجازات شرعی جز در مواردی استثنایی از جمله برای سارقی که چند بار سرقت کرده و نیز زن مرتده جایگاهی ندارد و از منظر قرآن کریم، از ابزارهای به کار برده شده از سوی طاغوت و حکومت های جور برای دفع مخالفان سیاسی با وادار کردن آنان به فرمانبرداری است. از آیات و روایات موجود نیز چنین استنباط می شود که حبس به عنوان «بازداشت موقت» مرسوم بوده و تجویز شده است» (سنگلجی، 1378: 94).

2-2-2-2-  مجازات حبس از ديدگاه حکومت و علمای اسلامی

در زمان رسول خدا (ص) و ابوبکر، ساختمان خاصی برای زندان وجود نداشت و کسی را که محکوم به حبس بود، در خانه، مسجد یا دهلیزی حبس کرده و شخصی را بر آن می گماشتند» (جعفری لنگرودی، 1393: 265) و «دلیل این امر قلت عدد زندانیان و موارد حبس بود که چنین نیازی را ایجاب نمی کرد تا ساختمان خاصی برای زندانیان ساخته شود» (شیرازی، بی تا: 87).

گفته شده است که عمر در زمان خود خانه ای را در مکه خریداری کرده و آن را زندان قرار داده ولی برخی از محققین در این امر تردید نموده اند (المنتظری، 1408: 437).

اولین ساختمان بعنوان زندان، توسط حضرت علی (ع) و در زمان خلافتش ساخته شد. علی (ع) ابتدا زندانی از نی ساخت و نامش را «نافع» گذاشت. زندانیان آن را سوراخ کردند و از آن گریختند. لذا على (ع) آن را خراب کرد و بجای آن زندانی از خشت ساخت و نامش را «مخیس»[1] گذاشت.

[1] (به معنی خوار نمودن و نرم کردن و تمرین دادن).